RINPI (KHUALSIM) THO HMAN NING

Hakha, Senthang, Mie peng hna nih Tho timi hi pupa chan ah an rak ngei lo. A rak ngeih lomi kha kan pupa nih an rak tlaunak a sau ngai cang tiah Pu R. Hram Ceu nih cun besaidathawngthan blog ah a rakṭial. Tho puai timi Lai miphun chungah a ummi Khualsim hna hmanmi a si. Falam nih Fanger tiin an ngei. Tidim pawl nih Khuado tiin an ngei. Ngawn pawl nih  Dawngsawm, Mizo pawl nih Kuut, Cho hna nih K’Thai Ei, Asho nih Taai Cha, Matupi lei nih Cang Zom, Dai miphun hna nih Khai Mdeh, tiah an auh cio.

THO timi biafang cu mi cheukhat nih mithi an tho tiah an i kuih riangmang tawn. Kum thar thlathar a tho ṭhan. Kum thar, thla thar a thok ṭhan timi caah kan pupa hna nih an hmanmi biafang a si. Mithi caah tho-danh timi te hna cu a um ve ko. Asinain mithi an tho ṭhan tinak in Tho biafang hi hmanmi a si lo. Khualsim pawl nih Tho an hman ning hi duhnung tukmi le sullam ngei tein an hman. Nunphung cu miphun pakhat i zumhnak, ṭuanrelnak, khuasak tintuknak in aa thokmi lawngte an si tikah a tuchan zumhnak, biaknak, khuasak tintuknak, ruahnak he aa kalhnak zong a um kho men. Lawki chan zumhnak cungah a dirmi tuahphung te hna cu kan hlawt awk an si ve. Rinpi khua hi Lawki pennak nih saubik a uknak khua le ram a si caah kum 2014 tiangah Tho caan i mithi rawldanh/ thodanh te hna kan hmanmi te hna cu lung a nuam lo ngai. Kum 1974 hnu ceo in kan dih lak khrihfa ah kan cang tiah Rinpi khrihfa tuanbia cauk kum 1999 ah chuahmi chungah kan hmuh khawh.

Thibuhnak hi Pu Iang Ling nih Church Chairman a tuan cangka in kan tuah awk a si ti lo tiah a rak ti hna. Khrihfabu General meeting ah biachahnak a rak tuahpi hna. Thibuhnak a tuahmi hna cu khrihfa phung ningin ruak vui piak lo ding. Thlacamnak tuahpiak lo ding ti a si. Zeiruangah cu tluk tiang cun biachahnak an tuah ti cun kan nunphung pakhat bantuk ah a hung si tikah hlawt awk ah a har ngaimi a si. Cuticun tlawmpal ah Pu Iang Ling nupi ih, a pa le chung upabik nupi cu a thi. Pu Iang Ling i, a pi kan ti khawh. Lawki phung le zumhnak cu Rinpi khuami thinlung ah a fehtuk rih caah thibuhnak an rak tuah. Cucaah thlacam piak lo ding a si. A maakpa a sinak in Pu Iang Ling nih cun a ṭhutpi ko hna. Thlankuang ser, a herhmi rian ah a bawmh ko hna. Asinain thlacamnak a tuahpiak hna lo. A pu nih zingka te ah Pu Iang Ling cu a inn ah a rat hnawh i, atu voikhat cu kan zangfah ko uh. Thlacamnak tein thlanhmun tal ah kan vui ko uh, tiah a rak ti. Sihmanhsehlaw, Pu Iang Ling nih "Ka pu le nan si. Chungkhar naihniambik nan si. Keimah nih Rinpi khuami phung ka tuahpiakmi hna cu zul loin ka tuah i, a hnu ah thi a butmi an um tikah thlacamnak tuahpiak lo, an si tikah zeitindah an kan ti hnga? Ka pu zeiti awk a ṭha lo. Ka ngaithiam ko uh" tiah a rak ti. A pu cu a maakpa Pu Iang Ling cungah a lung a fak ngaingai. Sihmanhsehlaw, cu ni le caan thok in Rinpi khua ah thibuh timi an rak hmang ti lo.

Khrihfa kan sinak Sui Jubilee zong a tuahcangmi Kum 1946 – 2014 tiang a si cangmi hna nih nihin tiangah "Mithi rawlpek le Thodanhnak" cu kan rak tuah rih tikah kan zumhnak le kan thinlung cu Mithi hna cu vancung Pathian sinah phan loin, pialral/mithi khua ah an um ko timi kan chung muril taktak i kan zumhnak a langhter. Cucu ngaihchiat awk tlak taktak a rak si.

Tho puai hi Chin Affair Council nih kum 1949 March thla ni (17) zing suimilam 11:00 a.m ah meeting an tuah i Official in Chin nunphung puai siding ah Pu Vom Tu Mawng (Chin yiza vanci), Pu Savut (Asst. atwinvuan), Pu Mang Tung Nung (Chinyiza Parliament atwinvuan), Pu Lian Thum (Tabapaṭih) hna nih biachahnak an rak tuah. Cuticun kum 1949 October thla Ni 26, ni 27, ni 28 chungah avoi khatnak Chin kum thar Tho puai tiah an rak tuah. Cuticun cozah sinin zatlang ni ulh ni (Holidays) siding ah kan rak hmuh. Asinain kum 1962 hnu kawlram uknak phung ruangah official tuah khawhnak, miphun pi in tuah khawh ni le caan cu hrawh piak kan si. Cuticun Hakha ahcun Rev Van Hre nih kum 2001 ceo in Tho timi hi amah in ah a rak tuah. Tho cu mithi ca zong tuahmi a si tiin biaknak lei upa tampi nih an rak doh ve. Hakha a ummi Zatlang le nunphung bu hruai nakin seminar hna an rak tuah. 6.10.2004 ah Zion ah an rak tuah, 23.10.2004 ah Emmanuel biak ah an rak tuah. Cuticun mithi caah a si lo, kum thar, thlaithar kumvoi caan tuahmi a si tiah an chim rialmal hna Mithi caah a si lo timi cu Rinpi khuami hna kan pupa chan in peh zulh tein a tuah peng mi hna caah cun nichuak zong a si ko lai. 

Tho puai cu hi Chin miphun chungah Rinpi (Khualsim) hna hmang ningah cun:-

(1)    Mithi Caah

(2)    Kumvoi mi tlaici Caah

(3)    Kumkhat chung hrinmi fanu/fapa hna khuazing sinah huham halpiak ni ah hman mi an si.

Nikhatnak ni cu (Awktlunh ni) ti a si. THO puai chung vialte ei-din ding cu hi ni ahhin an timh tuah. Awktlun zaan ṭim ah mithi pawl an tlung tiah an ruah. Chang, Banhla, Fu, Cherthlum ei ding phunphun inn ah chiah dih a si.

A  thaizing cu Thopi ni an ti. Mithi pawl rawl hunh a si. Thi-Buh le Mithi tho danhnak te han an rak tuah Thibuh timi cu rawl kan ei ding mi mithi pawl an thihnak kum (3) a tling rih lomi chungkhar sinah chungkhat innpa chaktlang pawl nih rawl i put in hrawmpi a si. Mithi caah tiah rawl an pek hmasat tawn hna. Awktlunh Ni ah an thahmi sa zong cu  THO pi ni ah ei a si. Thibuh tikah arti ngeihzat in a pumchuan in rak put a si.  Thih buh cu khrihfa chan ah kan hmang ti lo.

Phundang in kan chim ahcun THO cu mithi hna kan sinah an tlongleng ti lo nain, tho caan ah mithi khua in an raktlung tiah lawki chan ah an ruahmi a si. Lawki chan ahcun mithi hna cu vancung ah an thlarau a phan lo, mithi khua ah an um. Tho puai caan an rak tlung tawn tiah an zumhmi a si. Cuticun Tho nipi cu mithi a ngei i kumthum a tling rih lomi inn ah len a si. Mithi a ngei lomi inn ah len phung a si lo. Inn khat hnu innkhat ṭhial in nitlak hlan lo len a si. Zanlei ni a liam in mithi ngeimi inn poah ah zanriah ei khawh a si. Zuupu reng li reng nga in an dap. A rak lengmi poah cu Zusiang nih a dinter hna. A thi ciami pawl, a tleiciami pawl an zuun ngaihnak hla an sa. Mitthli tla in an nun lio i an thil ti khawh mi pawl an chim. An ṭhatnak le sa a kah takmi saram kong an chim. An rianṭuanmi hna le thilṭha an tuahmi tete an chim. Mithi ngeimi chungkhat pawl nih an tuahmi eiding Chang, Banla, Fu, etc..vialte cu ei din cio a si. Pakhat te tal ei loin ṭin phung a si lo ti a si. Mithi hna an ngaih a chia tiah an ruat.  Pakhat te tal ei piak phung a si.

Tho nithumnak cu “Zamualbur ni” an ti. Kumkhat chung an ṭuanmi tirawl phun tling relkhat cio an lak i khuabawi inn ah an rak put. Relkhat ti cu pungcheu khi a si. Punghnih ah tangkhat ti a si. An ti rawl hna khuazing sinah pek ni le caan a si. Pasan nih khuazing sinah  thla a cam. Pasan timi cu Lawki chan ah thlacamtu an si. An Pastor kan ti khawh hna. Vanhram khuazing sinah thla an cam. Cun rawl vialte cu Khuabawi a cheu an pek hnu ah a cheu cu khua chungah sifak, hmeinu, hmeipa hna kha an ṭhenh cio hna.

Cu ni ah cun kum khat chung an ṭuan dingmi Lo hmun ram an i phaw hna. Anmah le phun ram ngeih ning cio in an zoh i amah nih cuka Loram cu a ṭuan awk a si, tiah an i phaw hna. Cucu Lo raron an ti. Lo pakhat le khat an i ṭhennak lungphum cu Raril an ti. Midang phun lo ah mah duh poah in Lo ṭuan khawh a si lo. Raril zong phongh phung a si lo. Rilnak a si an ti. Anmah le phun nih Lo hmunram an ngeih ningin an tufa hna nih an ṭuan. Cutikah a thicia cangmi pawl an rianṭuan ning, an um kalning pawl, ruah lo awk an ṭha lo. Pakhat pa nih fapa (5) a ngeih ahcun ruak tuamtu timi bia hna kha a um. Upa bik Loram co timi a um. A nau le cu upabik lungtlin ningin pek ding. Inn le Lo cu a hniangbik tibantuk in roco ning hna zoh in Loram kong ah biakhiahnak ngeih piak an si. Upabik a si ko nain a pa a upat lo. A ruaktuam lo. THO danh piak lo te hna kha a nau le hna nih an sawh chih khawh a si. A cheu nih an duhlonak  Lo an pek tikah tleicia kan pu kan pa pawl nih cuticun an ṭuan ṭung tiah an chim an rel. Cucaah a thiciami pawl pupa hna cu philh awk an ṭha hrimhrim lo. Cucaah Thopuai hi an caah sullam an rak ngeih khunnak a si. Tho ni cun tleicia ka pa caah sia tilim kikawng in Tho ka danh piak tiah sia kikawng, tilim that in Tho puai ah rawlhrawmnak an tuah piak hna.

Tho puai ni linak cu “Zamual ulh ni” an ti. Ahohmanh hau leng an chuak lo. Nau changkhennak caah Chang an deng hna. Chang a thar in an tuah. Eidin ding a phunphun an timh lamh. 

 Ninganak cu “Nau Changken ni” ti a si. Kumkhat chung hrinmi fa le poah thla an cam piak hna. Nau a ngeimi chungkhar nih rawldanghnak an tuah. Khua huham a um lo cun, fale hawi an ruang lo ti a si. Cucu khua nih a kilveng hna lo an ti. KHUA timi biafang hi Laimi kan si nakah a biapi ngaimi a si. A biapimi le thil liannganmi an auh tikah le an chim tikah  KHUA timi hi an hman zungzal. Tahchunhnak; Khua Zing, Khuachia, Khuavang, Khuamawt, Khuachung, khua leng, khua hmuh, Khuachuahmual, Khuadei, khua khaukhih, khuapau, khuasik, khualin tbk.. khua timi biafang hi hmunkip ah hman a si.  

Niruknak cu “Nauchang hlonh ni" an ti. Hihi cu khuahon ni a si. Khuahon thla ai thawhnak zong a si. Khua chuah-luhnak zalam thianh a si. Nupi le pawl nih inn a thianh. Tho chung hmunthur fimlo mi vialte an fim ṭhan hna. Tho Puai a donghnak a si. Kum that thlathar ai thoknak zong a si.

Mithi caah hmannak kong he pehtlai in khrihfa kan si caah kan hlawt awk a si lo. Kan dawtmi u le nau, nu le pa, pi le pu hna dawtnak le upat peknak caah kan hman ding an si. Mithi rawldanhnak te hna le thibuhnak te hna belte cu kan hlawt awk an si. 

An thlan va len ding an si. Kan tuah tawn bantukin an thlan thianh piak ding an si. Ka tufa hna na pipi an ruak vuainak tiah kan chim ding a si. Cucu mithi kong Tho kan hman ning a si awk a si.

Rinpi (Khualsim) Le Ciokip Phun Tuanbia

(By Salai Ni Peng Ling)