THO HMANNAK KONG

 

CHIN NUNPHUNG

“THO”

Biahmaiṭhi

Chin miphun nih nunphung ni sunglawi tampi kan ngei. Chin miphun chungah miphun ṭhen tampi kan um. Kan sunlawih mi puai min, nithla min le kan tuah ning belte hi kan i dang cio hna. Asinain kan tuah hnawhchan mi a muru zoh tikah kan i khat pah dih hna. Chin miphun hna thla relning in kum donghnak ah lawmh mi puai kan ngei.  

Zomi (Tedim, Tonzang le Cikha) lei nih Khuado timi kan ngei.

Laimi (Hakha, Thantlang) hna nih Thlaithar timi kan ngei.

Laimi (Senthang peng) hna nih Tha-kauh-tu timi kan ngei.

Laimi (Lautu le Mara peng) hna nih Khi-hna-ke timi kan ngei.

Laimi (Zophei) hna nih Langnachae timi kan ngei.

Laimi (Falam, Laizo, Sim) hna nih Fanger timi kan ngei.

Laimi (Ngawn) hna nih Dawngsawm timi kan ngei.

Laimi (Zanniat) hna nih Dawngpui timi kan ngei.

Laimi (Matupi) hna nih Cangzom timi kan ngei.

Cho (Mindat) hna nih Kumci/K’thai Ei timi kan ngei.

Asho hna nih Taaicha timi kan ngei.

Thadou hna nih Chavang kuut timi kan ngei.

Lusei (Mizo) hna nih Kuut/Dongpui timi kan ngei.

Khumi (Kanpalet) hna nih Nampui puai timi kan ngei.

Dai hna nih Khai-Mdeh timi kan ngei.

Khuasim hna nih Tho timi kan ngei.

 

Hi bantuk lawmh mi nisung kan ngeih mi cu miphun pakhat kan sinak a langhtertu nunphung an si. Myanmar ram chungah Kachin hna nih “Manaw”, Karen hna nih “Karen New Year”, Shan hna nih “Shan New Year”, Rakhine hna nih “Rakhine Yoeyar Ratha Sway”, Mon hna nih “Mon New Year” le Burma hna nih “Thakyan Pwe” timi an ngei cio ve. (The Chinland Post Editor Hmurka, Vol.2 No.74, 17 Oct 2014)

 

Asia lei miphun hna hi thlapa zoh in nithla a relmi lawngte kan si. Cucaah kum dongh puai le kum thar puai kan ngeih cio hna.

 

Vietnam nih “Tet” timi an ngei. Upa pawl upat peknak ah an hman. Chungkhar unau hmunkhat tonnak le lumlennak ah an hman. An puai lawmhnak chungah chang aa tel ve.

 

Korea nih “Seollal” timi an ngei. Hi ni caan ahcun an pipu an hringsortu hna upat peknak an tuah. Chungkhar le hawikom i lennak le rawl dumnak ah an hman. An nunphung tirawl eidinnak in caan an hmang. An nunphung he aa pehtlai in laam, hla, thuamthil hna in an lawmh. An puai lawmhnak chungah chang phun aa tel ve.

 

Chinese nih “Zhonggou Xinnian” Chinese New Year timi an ngei. Hrinkhat unau vialte nih an hringsortu tleicia pilepu, nulepa vialte hmunkhat te ah upat peknak an ngeih hna. Hmunkhat te ah rawldumttinak an ngei hna. An puai lawmhnak chung thlapa changreu (moon cake) timi aa tel ve. https://www.sbs.com.au/language/hakhachin

 

A hman ning a muru zoh tikah tleicia unau, pipu, nulepa hna nih an philhlonak kong kan hmuh khawh ve hna.

 

Chaklei Chin miphun chungin Zomi le Laizo, Sim, Zahau  nih ngeih mi Khudo le Fanger kong kan zoh hmasat hna lai.

 

 

Khuado

 

Khuado hi “Khua” timi le “Do” timi biafang fonh mi a si. Chin miphun hna nih khua timi biafang hi hmun tampi ah kan hman. Thil lianngan, min lianngan hna kana uh tikah a bikin kan hman tawn hna. Hika zawn ah khua nih a langhter duhmi cu “Khuazing” tinak a si. “Do” timi nih a langhter duh mi cu “Don/Donnak-Welcome” tinak a si. Anmah Zomi hna nih cun AD1400 lio in kan rak ngeih cang mi a si an ti. September thlacheu in October thlacheu karlak ah thlapa zoh in an tuah tawn ve. Khuado tuah hlan ahhin Lo chuak thlairawl vialte lak khawh le fiimkhawh an i zuam tawn.

Khuado hi ninga chung an rak tuah.

Ni 1^nk cu timtuah ni a si. Eidin phun zakip an i timtuah hna.

Ni 2^nk cu khuachia le khuavang tthawl ni a si. Khuavel chum ah faarmei an vang hna. Khuachia le khuavang hna kan sinah an umkal ve timi an zumh caah a si.

Ni 3^nk cu khuai bu lak ni a si. Cu an lakmi khuaibu zoh in hmaikum hi ngeih kum maw a si lai; paam kum? timi an chimchung tawn ti a si. Cun Pasian (khuazing) sinah an thlairawl pekchanhnak an ngei tawn.

Ni 4^nk cu ni ulh a si. Khuami vialte lengah an chuak lo.

Ni 5^nk cu mino hna nih innkip ah an leng i; zanlei khuamui lai ah khuang le dar hna an tum i thlarau ttha lo hna an tthawl hna. Cun khuado thawinak cu a dih.

 

Fanger

Falam (Laizo) hna nih Fanger an tuah ning kan zoh hna lai. Fang le Er kawmh mi biafang a si ve. Fang thlairawl kan tuanmi Laifang kha a si. Er timi cu chuan/chumh kha a si. Hi faang timi nih a sawh duh bik mi cu Laifaang fathau kha a si tiah an ti. Hi fanger timi biafang cu lo chuak thlairawl zuun dih hnu ah fang thar in Chang timi an chuan tawn mi zohchih mi a si. Tirawl thluachuah donmi cungah lawmhnak biachimnak ah an hman ti khawh a si.

Cun kum khat chung an hmuh thlairawl ca lawngah siloin; kum khat chung an hrinmi fanu fapa hna caah lawmhnak bia chimnak an tuah ti a si. Cucu “Nau Lam Coih” tiah an auh. Kum relnak zongah an hman timi hmuh khawh a si.

Cun hmaikum caah thluachuah halnak zong an ngeihchih ti a si. Kum thar thlacam lawmhnak ca zongah an hman mi hmuh khawh a si.

Khuang le dar, sumsel hna tum in thlarau ttha lo, khua chungah a um mi vialte tthawlnak zong an tuah. Cun ti le rawl i hrawmnak caan zongah an hman ti a si. Cun lengkhawmhnak zongah an hman ti a si. An tuah caan thlapa zoh in September thlacheu in October thlacheu karlak ah an rak tuah tawn ve.

http://salairobert.blogspot.com/2017/07/chin-kum-thar-puai-thu-leh-hla.html

Ni 1^nk cu mualtlang sun an ti. An innhmai mualrawn ah vok an that. Chang an deng. A fawinak in cun timhtuah ni a si. Cu zan cu sangkhar zaan an ti. Chang an chuan mi hngah zaan a si. Chang hi phun hnih in an tuah, changzual le zawlrit tiin an si.

Ni 2^nd cu Nipi ni an ti. Fanger puai ni taktak tinak a si. Hini ahhin eidin, tirawl le zupi hna an tuah. Hi bantuk lawmhnak ahhin tleicia unau, nulepa hna an hlam khun tawn hna. Cucaah mithi zuun ngaihnak hla hna an sa. An lung i hnemhnak caah ti le rawl te hna zong kan sinah nan rauthla tal in kan thutpi sawh uh, tiah an hun vet awn hna.

Cun zanlei khuamawt lai ah khuang le dai, sumsel hna an tum i, rirai tha lo, khuachia, khuavang vialte hna kan khua chungah um ti hlah uh tiah an dawi tthawl tawn hna.

Ni 3^nk cu Nilen sun an ti. Nipi ni zankhua a dei mi vialte hmunkhat ah an pum i, rawldumttinak an ngei.

Ni 4^nk cu Arthing sun an ti. Lengkhawmhnak an ngei. Laihla phunphun an phuah an sak. Lai laam phun an lam. (Salai Lal Ram Lian, : Nov 17, 2013 FCFS Chin Kum Thar)

 

Tho

“Tho” cu Lai kum caan relnak in kum donghnak ah tuah mi a si. Kan pupa hna nih Tho an rak tuah ning zoh tikah Khuado, Fanger hna an tuah bantukin kum hlun thluachuah relnak ca ahhin tamdeuh le sullam ngei deuh in an hman mi hmuh khawh a si.

Pu Hram Ceu (Hakha) nih “Hniang, Hlukhla, Kuut, Tho, Thlaithar, Khuahnakai, Lamnaichai, Thakauthu, Fanger, Dongpui, Kumci, Khuado, tiah a phunphun in a um i hmun cheukhat ahcun sunglawi in an tuah khawh rih nain kan nih Laimi Hakha ahcun kan rak tuah khawh lonak, a tlaunak a sau ngai cang. Zei ruangah a si ti cu chim awkah a har ngai a ruang kha, kan hmuhmi le ruah ning a dang cio ko lai. Kan biaknak, kanram uknak kalning, le kan khuasak sican chan tiluan ning pawl ruangah aa tel lai tiah ka ruat. Laimi puai tampi sunglawi mi kan ngeih ve ko mi an tlau dih cu ngeihchiat awk ngai a si” tiah http://bethsaidathawngtha.blogspot.com/2011/10/lai-kumthar-kong.html#more  a ttial mi an rak langhter. Cucaah hlan chan i Hakha nih thlaithar an rak hman ning kong cu hlathlai khawh ding har ngai dawh a si.

Sihmanhsehlaw, pupa chan in ral le sa chan hmanh ah Tho puai cu tlolh bal loin kum fatin, nihin ni tiang a rak hmangtu hna Hakha peng chungah kan um rih ko. Cattialtu hi kum 1987 ah kan chuak i, nihin tiang Tho hman ka tlolh bal lo. Kum khat hnu kum kan hman ning bel hi aa dannak a um. 

Tho puai chungah hin tuah hnawhchan mi a muru pa (4) a um.

(1)  Tleicia pipu, nulepa, unau upat peknak caah

(2)  Kum khat chung thluachuah thlairawl kan hmuh mi cungah khuazing sinah lawmh bia chimnak

(3)  Kum khat chung thluachuah fanu fapa (nauthar) kan hmuh mi cungah khuasin sinah lawmh bia chimnak

(4)  Kum thar donnak caah tiin an si.

Hi phun (4) aa tel dih mi hi Tho timi sullam a tlingmi cu a si. Kachin kan unau pawl nih anmah miphun kokek biafang tein nunphung puai caah “Manaw” timi an rak hman mi cu lawmh an um ngaingai. Tho timi zong hi minbing ngeih mi a si.   

“Tho” timi cu sullam kong ah a sining taktak a hngalh lomi hna nih phun dang piin a sullam an fianter mi ka hmuh tawn. “Mithi an tho tiah an zumh. Mithi rawl peknak zong an tuah. Cucaah Tho timi cu mintha lo a si. Khrihfa nunphung le zumhnak he aa kalh mi a si” tiah an tial mi ka hmuh tawn. Ka pupa hna nih mithi thlarau kong ah zumhnak an rak ngeih mi an i fian lo caah a si.

Mithi thlarau le Tho an i pehtlaih ning kan hngalh khawh nakding ah kan pupa hna nih thihnak le mithi thlarau kongah an zumh ning kong langhter a herh.

 

Thih Phun Li

Hlan ahcun khuachung ah mithi an um tikah mithi inn in dar an tum i, meithal an thlah tawn. Nihin ahcun biakinn in darkhing tum a si tawn. Mithi an um tikah lo ah a riak mi vialte zong kha va auh dih an si. Ahohmanh khua lengah chuah a si lo i; an i tthutpi tawn hna.

Thihnak hi kan pupa hna nih phun li in an rak tthen.

1.       Sumpur thih

2.       Pul thih

3.       Saar thih

4.       Thihtluang tiin an si.

Sumpur thih timi cu fapawi lio ah a thi mi hna le fahrin lio ah hring kho loin a thi mi hna kha an si. Cucu minung a si ah, saram a si ah sumpur thih in a thi an ti hna. Kan pupa hna nih sumpur in a thi mi hna thlarau kongah zumhnak an ngeih mi cu; an thlaurau mithi khua ah kalnak lam a ngei lo ti a si. Cucaah sumpur thih in a thi mi hna cu an ruak an vuai hna tikah pawpawlawk, namtong, tuhmul, li le thal hna an chiahchih tawn. A sullam cu fa ngei kho ko, timi langhternak caah a si.

Namtong le tuhmul cu an lam a har caah lam i sialnak caah a si. Mithi hna an thlanchung ah kan chiahpiak mi hna thil le ri khi mithi khua i an i phorh mi cu a si tiah an zumh. Cun Ruaktuam timi a um. Siapi le vok te hna an thah. Cu an thah mi zong cu mithi khua ah an i kalpi tiah an zumh. Ruaktuam ti a sullam ruak he tuamchih mi, funchih mi tinak a si.

Mithi khua cu kan pupa hna nih Pialral an ti. Pialral kutka a hngaktu cu Sanu an ti. Cucaah sumpur thih a thi mi hna cu pialral lamhruaitu ah tiah a dang tein, a tta le nih vok an thahpiak tawn.

Li le thal (cantiang) cu Sanu nih kutka ah rungrul a thlaimi a um ii cu rungrul thahpahnak caah a si tiah an ti.

Pul thih timi cu zawtnak tlangrai (pandemic) phun pakhat khat ruangah a thi mi hna kha an si. Chungtlik, raifanh, TB, Taifawt,tbk., a dangdang chawnh khawh mi zawtnak ruangah a thi mi hna kha an si. An thlarau kong zumh hlei mi an ngei lem lo.

Saar thih timi cu sa le ar fonh mi biafang a si. Ramsa le innzuat sattil, ar, vate hna bantukin a thi pawl kha chim duh mi a si. Sa le ar thih in a thi tinak ah Saar thih tiah a chuak mi a si. A bik in denkhawnnak, tuahhmawhsualnak ruangah a thimi hna kha chim duh mi a si. Tahchunhnak  ah thingkung cungin tlak, cheng in tlak, ti nih fenh, thing le lung nih nenh, mei nih kangh, i kahsualnak, meithal kahnak, namsawhnak, i sikvelhnak tbk., hna ruangah a thi mi hna kha an si.

Saar ruak fiimnak kong ah phung tampi an rak ngei. Saar ruak cu ruak thurhnawm ah an chiah.

Inn ah ruak chuan phung a si lo. Cucaah ramlak ah a ruak thutpi a si. Khua a thiang lo. Khua thianh a herh. Kikawng siapi thisen luanh in thianh a herh. Khua an thianh lo ahcun an chungkhar ningin khua in tthawl an si.

Hawi sin thlan hmun ah vui a si lo. Thlan hmun a thur hnawm ter. Thianh a herh. Kikawng siapi thisen le vok hna thisen hna luanh in thianh a herh.

Saar ruak hlawmnak, fiimnak, caah hman mi thilri vialte inn ah tlunpi phung a si lo. 

I thahnawn sualnak in a thi mi hna cu a thattu pa nih khua a thianh tawn. A thianh lo ahcun khua in tthawl an si. 

Thih Tluang cu kum upat tuk ruangah a thi mi hna kha an si. Chan tling tein an nun hnu ah a thi mi hna cu thih tluang an ti hna. Thih tluang in a thi mi hna cu thluachuah a dong mi le khua awng a pem mi tiah an ti tawn hna. Mi vanttha an ti hna. Mino nih thih phung a si lo tiah an rak ruah.

 

Ruak Vuinak

Mithi ruak an i vui tikah zanlei nitlak lai ah an i vui tawn. Chun hlan ah i vui phung a si lo an ti. An hrial. Ruak hngah lio ah innpa nih siseh, chungkhar nih siseh, hawikom nih siseh, meithal an thlah tawn. Ruak thlah tik zong ah inn in an i thawh lio ah le thlan an chilh dih cangka tein, meithal cu an thlah tawn. Ruak vui ni thaizing a ni hnihnak cu thlan ser ni a si. Cum a nithumnak cu ruaktuamh ni a si. A thi mi chungkhar hna nih sia, vok ti bantuk an rak thah tawn. Cu ti rawl cu khua mi vialte nih i hrawm a si. Ruaktuamhnak ah an thah mi sattil hna cu mithi khua pialral ah an i kalpi tiah an zumh.

Cu thi-buh timi a si. Ngaihchia mi chungkhar sinah innpa chakthlang le nifar, pilepu hna nih cu rawl cu an rak put tawn. Mithi a ngei mi chungkhar sinah hrawmh mi buh (rawl) tinak a si. Thibuh tikah arti hi aa tel zungzal. Mi chuak a si tiah an ruah mi hna zong khi arti an pek tawn hna. Cuticun a hlan i; an nunnak sining kha an philh tiah an ruah. Mithi hna zong nih lung siherhnak ngei loin an thlarau a kal khawh nakhnga le minung zong nih caan saupi tiang  mithi zuun kan tuar nakhnga lo, ruahchan in an tuah mi a si.

Keimah tang sarih kan kai tiangah kan khua ahhin Lawki a zum mi an rak um rih. Ka nau palinak aa tthi mi nu te cu a thi. A pu cu lawki a si. A thih hnu ah a naunu te cu kum 2 fai lawng a si rih. A nulepa an mangah a unau a thi cang mi nih aa puak lengmang mi an manh.Sii a phunphun an pek in a dam kho ti lo. Kum cheu tluk a rau cang. Apu nih rai-hrik a herh. Mithi he ttangtthennak tuah a herh a ti. Arti cu a pum in a chuan. Cu a hawng a lak. Kheng cungah a chiah i; “A hlan ahcun arti bantukin pumkhat hmunkhat te ah kan um. Asinain nang cu mithi kan nih minung. Na nau cu kaltaak cang ko Hi arti pum kan cheu bantukin i ttang kan in tthen hna” tiah a chimp ah in naam in a cheu. Ruahchih bia zong a si kho men nain caan rau zarh khat hnih ah a dam taktak. (Biachap: A chimmi bia taktak tampi a si. a hrawnghrang in tial mi a si)  

Cun lungdonh timi zong a um. Lungdonh cu a zeitik poah ah tuah khawh a si. Ramlak ah lungpheng an kawl i, an ttahnak hla le an thimi konglam an ttial hnu ah khuachuah mual zalam pawngah an tuahpiak tawn hna. Lungdonhnak ah hmanmi thilri hna hlei hna inn ah ttinpi phung a si lo. Hika hi naa dinhnak a si lai tiah lungdonhnak caah an thah mi sa thi an thlet taak tawn.   

Hi a cunglei ah kan hmuh khawh mi cu kan pupa hna nih mithi thlarau hna cu Thlan chungah an um tiah an zum lo. Mithi khua (Pialral) timi a um i; mithi khua ahcun an um tiah an ruah. Cucaah Tho timi biafang kongah “mithi an tho” tiin fianter mi cu a si thiam lomi a si. “Mithi thlarau an tho” ahcun kumkhat cun thlan chungah an thlarau cu rak itpeng seh law, kumkhat voikhat tho hna seh law a lo. Mithi thlarau an tho timi cun kan pupa hna an context chung zongah a rak um lo. Thi tlawn timi belte hi a um.

Tho timi cu kum a vui tthan, kum a tho tthan, kan tho tthan, ka i tung tthan timi in a ra mi a si. Zeicatiah kan pupa hna nih kum an rel tikah ring kum, cul kum, phiang kum ti lawngin an rel. Kumthum voikhat kha phiang kum a rak si. Lo ram a thar in tlak mi cu Lo ring ti a si. A hmai kum tuan nolh mi cu Lo cul ti a si. Kum khat, kum hnih tiin kum relnak a rak um lo ruangah Hniang le Tho tiin thla min hna zong an rak peknak si dawh a si.  Zeicatiah August thlacheu in September thlacheu tiang kha Hniang thla (thla hniang bik) tiah an rak ti. September thla cheu in October thla cheu tiang cu Tho thla ti a si.

Tho timi biafang nih hin kum thar sinak muisam a langhter ngaingai.

 

Tho Ni Caan Hmanning

Tho cu nikhat lawng in tuah mi a si lo. Niruk chung tuah a si.

Ni 1^nk (Awktlunh ni)

Ni hmasa bik cu (Awktlunh ni) ti a si. Phun dangin kan chim ahcun Tho puai chung ei-din ding vialte timhtuah ni a si. Hi ni hlan ahhin thlan hmun vialte thianh phung a si. Hini hi a donghnak thlan hmun thianh ni a si. Mithi chungkhat rualchan hna nih thlan hmun cu an va thianhpiak tawn hna. Cucu tleicia kan pipu, kan unau, nulepa hna kan upatnak le kan dawtnak langhternak caah a si. Nitlak ram lei hna nih pangpar i ken in an thlan ah va leng i an va chiahpiak tawn ve. Upatnak an va pek tawn ve. Cuticun Lai miphun nih tleicia pupa hna kan upatnak le kan dawtnak hmelchunhnak caah an thlan hi kum khat voikhat Tho caan ahhin thianhpiak a si zungzal ve.

Cu zaan cu chang tuah a si. Lai faangthau le banhla in tuah a si. Banhla hnah in a pumzual (cylindrical shape) in tuah a si. A lu le taw in tlah-hri in an ttem. A muisam an i khat dih hna, a hme le ngan in tuah a sit awn. Cucu tak-chang an ti. Facang thau le be, vok thau, vok thi ti bantuk  he zong tuah tawn mi a um. Facang thau lawng zongin tuah khawh a si ko. Banhla hnah in fun a si ve ko nain kil pali a ngei (rectangular shape) in tuah mi a si. Cuc changpi an ti.

Chang hi Chin miphun hna kan caah a biapi ngaimi a si. Chang cu a tlor, ei ah a thaw fawn.

Nihnihnak : Thopi ni an ti. Hlan nunphung ahcun mithi hna cu pialral ah an um tiah an ruah hna. (Thlanhmun ah an um tiah an ruat lo). Cuticun Tho ni lawmhnak caan ahhin an siherhnak langhternak caah mithi rawl hunhnak an tuah tawn. Cucu mithi tho-dangh le thibuh tiah an ti. Mithi hna kha tho puai tirawl kan dangh ve hna tinak a si. Cun thibuh timi hi mithi a ngeimi chungkhar hna cu innpa chakthlang le chungkhat rualchan hna nih rawl an rak hrawmpinak ah an rak i ken mi tirawl kha a si. Ngaihchia mi chungkhar hna nih lawki chan ahcun an thlarau tal in hi bantuk a sunglawi mi Tho puai ahhin an rak kan veh hlah maw tiin, rawl an serpiak tawn hna.

Mithi cu mithi khua pialral ah an um i; an rak tlung ve, timi cu lawki chan lio ii an rak zumh ning cu a si. Mithi thlarau an tho tiah an rak ruat bal lo. Mithi thlarau hi an ruak bantukin an it zungzal tiah kan pupa hna nih an rak ruat bal lo. Anmah mithi khua ah khua an sa ve timi tu hi an zumh ning a si.

Cucu mi tampi nih kan rak cawhpolh tawn ii; Tho timi a sullam zong phun dang pi kan chuahter tawn. Mithi an tho tinak caah pei a si ko cu kan rak ti tawn. A taktak ahcun ralkap bawi hna nih Chin National Day le Chin State Day an rak kan merhpiak bantukin an rak merhbia tu a si deuh. Mi an tho timi ruahnak cu kan pupa zumh ning chungah a rak i tel lomi a si.

Thodangh le thibuh hi a tlawmbik kum (3) tiang tuahpiak phung a si. Sau deuh in tuahpiak ahcun kum (5) asiloah kum (7) tiin tuah phung a si. Kum 4, kum 6 tibantuk in tuahpiak phung a si lo. Mithi cu anmah lawngin a ummi an si caah a khuah (even number) hi an hrialnak a si.

Chungkhar unau hna nih zeitluk in a tleicia mi pawl an upat hna timi cungah hngat in tuahpiak mi an si. Kum caan an liam bantukin an zuun ngaihnak zong a dam deuhdeuh ve tikah kum caan a rauh ahcun an tuah lem ti hna lo.

Mithi thodangh le thibuh cu khrihfa chan ah kan tuah ti lo. Asinain ngaihchiatnak a tong mi chungkhar thutpinak le rawlhrawmpinak; a tleicia mi upatnak hna cu kan tuah thiamthiam.

Phundang in kan chim ahcun Tho cu mithi hna kan sinah an tlongleng ti lo nain kan upat awkah aa tlak mi an si. Lawki chan ahcun mithi hna cu vancung ah an thlarau a phan lo, mithi khua ah an um, tiah an zumh. Asinain khrihfa chan ahcun kan zumh ning a si ti lo. Cuticun Tho nipi cu mithi a ngei i kumthum a tling rih lomi inn ah lenkai a si. Inn khat hnu innkhat ṭhial in chun nitlak len an si. Zanlei ni a liam in mithi ngeimi inn poah ah zanriah ei khawh a si. Ngaihchia mi chungkhar lenkai le rawlhrawmpi a si.

Nithumnak: Tho nithumnak cu “Zamualbur ni” an ti. Kumkhat chung an ṭuanmi tirawl phun tling relkhat cio an lak i khuabawi inn ah an rak put. Relkhat ti cu pungcheu tluk khi a si. Punghnih ah tangkhat ti a si. Lawki chan ahcun an ti rawl hna khuazing sinah pek ni le caan a si. Pasan nih khuazing sinah  thla a cam. Pasan timi cu Lawki chan ah thlacamtu an si. An Pastor kan ti khawh hna. Vanhram khuazing sinah thla an cam. Khuachia sinah thla an cam lo. Cun rawl vialte cu Khuabawi a cheu an pek hnu ah a cheu cu khua chungah sifak, hmeinu, hmeipa hna kha an ṭhenh cio hna.

Cu ni ah cun kum khat chung an ṭuan dingmi Lo hmun ram an i phaw hna. Anmah le phun ram ngeih ning cio in an zoh i amah nih cuka Loram cu a ṭuan awk a si, tiah an i phaw hna. Cucu Lo Raron an ti. Lo pakhat le khat an i ṭhennak lungphum cu Raril an ti. Midang phun lo ah mah duh poah in Lo ṭuan khawh a si lo. Raril zong phongh phung a si lo. Rilnak a si an ti. Anmah le phun nih Lo hmunram an ngeih ningin an tufa hna nih an ṭuan cio.

Pakhat pa nih fapa (5) a ngeih ahcun ruak tuamtu timi bia hna kha a um. Upa bik Loram co timi a um. A nau le cu upabik lungtlin ningin pek ding. Inn le Lo cu a hniangbik tibantuk in roco ning hna zoh in Loram kong ah biakhiahnak ngeih piak an si.

Nihin ah cun a nung mi Pathian sinah pekchanhnak le lawmhnak biachimnak in biaknak lei upa hna le khua upa hna nih tuah a si cang. Khrihfa nunphung ningin kan nunphung cu kalpi a si cang. Cucu cheukhat nih thlaithar kan ti. An taktak ahcun thlaithar timi cu tho hlan pi rak tuah a si. Kan cinthlak chungin a theipar hmasat bik cu biakinn ah chuahpi hmasat loin kan ei hna lo. A theipar a za hmasat bik mi cu biakinn thlaithar chuahpi hnu lawngah kan ei tawn. Tirawl hna cu an cuuthmin aa lo cio lo. Anmah le caan ah thlaithar cu chuahpi lengmang a si.

Tho caan i tuah mi zamualbur hi cu thlaithar ti awk ah aa tha lo deuh lo. Zeicatiah thlai kan zuun dih hnu in rak chuahpi mi a si. Kum khat cu kan rianṭuannak chungin Pathian nih a kan pek mi thlairawl vialte caah amah sinah a kan pek mi thluachuah lila in lunglawmh biachimnak tu a si deuh.

Cun rianṭuan kho lomi hna thluachuah cheuhbauh le hrawmpinak zong a si. Khua pakhat ah khual in a rak pem mi hna nih Lo hmunram an ngei lo. Sihmanhsehlaw khua mi hna nih an ngeih mi chungin an hrawmpi hna. Hmeinu, hmeipa lo an ṭuan kho lo. Sihmanhsehlaw hi bantuk Tho caan ahhin tirawl ngei mi hna nih a ngei lomi kha an ngeih mi an hrawmpi hna.

Nilinak: Tho ni linak cu “Zamual ulh ni” an ti. Ahohmanh hau leng an chuak lo. Khualtlawn phung zong a si lo. Ramlak kal phung zong a si lo. Nauchangkhennak caah Chang an deng hna. Chang a thar in an tuah. Eidin ding a phunphun an timh lamh. Nauchangkhen timi cu Lai kumrelnak in kum khat chung hrinmi fanu fapa vialte thluachuah halpiaknak le chunhthahnak tuahpiak ni a si.

Ninganak: “Nau Changken ni” ti a si. Kumkhat chung hrinmi fa le poah thla an cam piak hna. Nau a ngeimi chungkhar vialte nih an ti khawh tawk in rawldanghnak an tuah. Cuticun biaknak lei upa hna le uknak lei upa hna nih thlacampiaknak an ngeih hna. Lawmhnak laksawng an pek hna.

Khua huham a um lo cun, fale hawi an ruang lo, tiah an rak zumh. Cucu khua nih a kilveng hna lo an ti. KHUA timi biafang hi Laimi kan si nakah a biapi ngaimi a si. A biapi mi le thil lianngan mi paohpoah an auh tikah le an chim tikah KHUA timi hi an hman zungzal. Tahchunhnak; Khuazing, Khuachia, Khuavang, Khuamawt, Khuachung, khualeng, khuahmuh, Khuachuahmual, Khuadei, khua khaukhih, khuapau, khuasik, khualin tbk.. khua timi biafang hi hmunkip ah hman a si.

Nihin ahcun Pathian sinah thluachuah halpiaknak le thlacampiaknak in hman a si. Fanu fapa a ngei mi caah Pathian sinah lawmhnak bia an chim ni a si. Vawlei caah fapa tha fanu ṭha, Pathian nih a kan pek mi cungah lunglawmhnak biachim ni a si. Cucu Tho puai i a thawtnamnak bik pakhat a si ve.

Nihin ah ramchung ramleng ah kan pem i khua kan sa dih cio hna. Sihmanhsehlaw, an chuahkehnak khua ah nihin nauchangkhennak cu an raktuahpiak zungzal hna.

 

Niruknak: Tho a donghnak ni cu “khua-on” ni a si. Kum thar aa thok ni kha a si. Kum thar aa thoknak hmelchunhnak ah, khua chuah-luhnak zalam cu khua mi vialte nih thianh a si. Inn ah a um mi hna nih tho chung i hmunthur vialte an thianh. Kum thar thla thar aa thoknak ni zong a si.

Cu khua on ni thaizing cu lo hmunram an tinco cio mi cu zoh awk ah an i thawh cio hna. Kanmah ta a si nak hmelchunhnak ah hamnak an va tuah tawn hna. Cuticun rianṭuan caan; lo ṭuan caan cu an domh ṭhan hna. An thok tthan hna.

Khrihfa Biaknak le Tho

Hi a cunglei ah kan langhter bantukin Kum thar cu Tho timi kan nunphung chung i nikhat te lawng khi a si. Cucaah nihin i Tho kong a thei setsai lomi hna nih Tho an kan tuahpi tikah “Chin New Year”, “ Harvest Festival” ti bantuk lawngin an kan tuahpi mi cu a puitling lo ngaingai. Nunphung hloh le thlau i timh bantuk a si. Kumthar le Thlaithar lawng nih Tho timi an tlinh naisai lo. Tho cu “Lai Tho”, “Chin Tho” tiah tuah ding a si ko. “Proper Noun-Min Bing” a si. Translation tuah zong a herh lem lo. Tho timi a sullam fianter a herh tikah Tho timi chungah aa tel mi vialte chimhfian ding a si ko. Mithi caah, Tirawl tuancia mi caah; Kumkhat chung nauthar vialte caah; kum thar caah tuah a si nak kong chimfian ding a si ko.

Tho hi Chin Affair Council nih kum 1949 March thla ni (17) zing suimilam 11:00 a.m ah meeting an tuah i Official in Chin nunphung ni sung siding ah Pu Vom Tu Mawng (Chin yiza vanci), Pu Savut (Asst. atwinvuan), Pu Mang Tung Nung (Chinyiza Parliament atwinvuan), Pu Lian Thum (Tabapaṭih) hna nih biachahnak an rak tuah.

Cuticun kum 1949 October thla Ni 26, ni 27, ni 28 chungah avoi khatnak “Chin kum thar Tho Puai” tiah an rak tuah. Hi ruangah bikah mitampi nih nihin ah Kum Thar timi deuh in kan tuahnak a si rua tiah ka ruah. Sihmanhsehlaw uknak ruangah phung ningin tuah khawh a si thai lo. Sihmanhsehlaw Tho nunphung puai a ngei mi hna nih cun uknak chiat le that kha an caah a biapi lo ii; kum chiar te hrelh loin an rak tuah zungzal. Cucu kan nunpi mi nunphung cu a si.

Hakha ahcun Rev Van Hre nih kum 2001 in Tho timi hi amah inn ah a rak tuah.

Tho a muru a thei taktak lomi biaknak lei upa cheukhat nih mithi caah tuah mi a si, tiin an rak doh. Cuticun Hakha a ummi Zatlang le Nunphung Bu hruai nakin seminar hna an rak tuah. Ni thla 6.10.2004 ah Zion ah an rak tuah, 23.10.2004 ah Emmanuel biakinn ah an rak tuah. Biaknak lei dohnak ruangah mithi caah a si lo, kum thar, thlai thar caah tuah mi a si tiah an chim rialmal hna i; Tho min zong hlawt ding dirhmun tiang nihin ahcun an chuahpi cang. Nunphung kilvengtu siloin hrawkhraltu deuh kan si sual lai timi phan a um ngiangai mi a si.

 

Mithi caah tuah ruangah duhlonak kong he pehtlai in biahalnak tuah ka duh mi cu:  tleicia pupa, unau, nulepa hna upatnak pek le dawtnak langhter cu biaknak nih khrihfa biaknak nih a kham maw? A si ahcun a thi cia mi poah philhcolh ding maw an si? An kong an bia le hla caih le chimrel hau ti loin maw an si khun lai? Tho hi mithi caah tuah a si ko nain; lawki chan ah an zumhnak he aa rup in an tuah ve ii; khrihfa chan ah khrihfa zumhnak nunphung he aa rup tuah khawh a si ko lo maw? Lawki chan ah anmah lawki zumhnak cungah hngat in an tuah nain; a muru cu dawtnak, upatnak, sunlawiternak, sunsaknak, siherh hna an si. Cucu minung manngeihnak a langhtertu thil lawngte an si. Dawtnak le upatnak cu khrihfa biaknak he aa ralkah lemlo rua dah!

 

Biadonghnak

Nihin vawlei cung ramkip ah khua kan sak tikah zarhkhat chung caan pek in tuah ding cu a har ngaingai. Cun hlan lio nun khuasaknak rianṭuan ning le nihin kan nun khuasaknak rianṭuan ning zong aa khat ti lo. Khuate ahcun tuah khawh a si nain; khuapi deuh ah tuah khawh ding zong a har deuh ve fawn. Khuate lei ahcun atu cung i ka langhter ningin an tuah peng ko lai.

Asinain “Chin/Lai Tho Lawmhnak” nikhat lawng tuah caan a ngei mi hna nih zeitindah kan tuah awk a si kun timi biahalnak a um ve.

Miphun sinak in kan hman ahcun kan miphun caah nunnak pek in rianṭuan mi le kan miphun tleicia hruaitu hmasa upatpeknak caan kan timhtuahpiak ding a si. A kan hruaitu mi roling hna cu ca a rel mi lawng nih theih ding sawhsawh in kan ruah ding a si lo. Kan miphun dihlak in Tho caan ahhin upatpeknak le kan sunlawiternak langhter ding a si.

Chungkhar le pumpak hna nih kan dawt mi hna le kan upat mi hna thlan ah lengin upatnak kan pek ding a si. Kan chungkhar ningin thlan hmun ah kal in, kan tu kan fa hna cu hihi na pipu ruakvuinak hmun dakaw a si tiin an konglam chim in upatnak kan pek hna ding a si. A rawk cangmi an thlanrop hna ṭha tein kan sersiampiak ding an si. Sii kan thuhpiak ding a si.

Hlan lio i Zamualbur timi a um bantukin kum khat chung Pathian nih a kan pek mi rianṭuan khawhnak chungin kan hmuh mi chawva hna cu kan siantawk rakpu in Pathian sinah thlacamnak kan tuah ding a si. Cu chawva cu hlan lio ah rianṭuan kho lo; nuhmei pahmei hna cheubauh le pek ve a si bantuk, kan miphun chungin tartu tarpa, Ngakṭah buangro hna zohkhenhnak caah kan hman ding a si.

Cun mah le fellowship, community, khrihfabu sang le veng chungin kum khat chung ngeih mi fale vialte thlacampiaknak tuahpiak ding a si. Fa a ngei mi hna nih rawldangh or lakphakti danghnak tal cu tuah ding hrimhrim a si. Cu fellowship nih; community nih khrihfa nih laksawngpeknak zong tuahpiak ding a si.

Hini ahhin cheukhat cu hlasaknak lawngin caan kan hmang tawn. Kan nunphung ni a si bantukin biazai relzuamnak te hna zong tuah ding a si. Nunphung thilthuam le laam hna langhternak le zuamnak te zong tuah ding a si. Cuticun kan Tho nunphung nisung a muru, a thawtnamnak cu kan kilven awk a si.

Catialtu : Salai Ni Peng Ling