CHIN-ZOMI

Kum 2016 lio ah Kalay Myo ah Chin National Day cu Zomi National Day in Tedim lei kan unau hna nih hman dingah a rak i tim. Cu lio ah Zomi National Day si lo in Chin National Day tiin hman awk a si nak kong tampi ka rak tial. Cu kong he pehtlai in Zomi kan unau hna nih an dirpi mi cu Chin cu midang nih an kan auhnak a si ii, Zo hi kan min taktak cu a si timi an kalpi a si.  A fawinak in chim ahcun "Chin" timi hmunhma ah "Zomi" tiin rolhter ding an rak duh mi a si. 

Chin kan si lo "Zo" kan si tiah an i laaknak a hram bik hna cu: 

(1) Lushai Hill ah kum 1871-1872 lio ah a rak phan mi Officer T.H. Lewin nih a rak tial mi "The generic name of the whole nation (Lushai Hill) is Dzo" timi hi a si. 

(2) Kum 1783 lio ah Father Sangermano nih a rak tial mi "Beyond the point Negraglia, as far as Azen, and even farther there is a small chain of Mountain that divided Aracan and Casse from the Burmese. All mountain are inhabited by a nation called CHIEN. To the east of Chien Mountains between 20 degree 30 minutes and 21 degree 30 minutes north latitude, is a petty nation called Jo (Yaw). They are supposed to have been Chien" timi hi a si.

(3) Tang Dynasty (AD 816-906) chan, AD 826 lio ah Ambassador a si mi Fan Cho nih [Manchu: The Book Of Southern Babarian] timi cauk chungah," Chindwin kiangkap ah um mi miphun hna cu Shou (Zo) an si tiah a langhter tiah an i lak. 

Hi a cunglei pa (3) cungah hngat in Chin cu Kawlram kan phak hnu midang nih pek mi min a si tiah an dirpi mi a si. 

Sihmanhsehlaw robia lei mifim Professor.Groden Luce siseh, Dr Than Tun zong siseh an pom mi cu Chin miphun hna cu Tuluk ram "Chi-an" miphun in a ra mi kan si. Chi-an miphun hna an tlonlennak cu Kansu hmunhma hna an si. B.C 2000 hrawngah Tuluk pawl nih an rak tuk lengmang hna caah thlanglei ah an rakzam hna ii Tebet ah a um. Cuticun Sweli, TanLwin, Unan hna ah cheukhat an um. Cun cheukhat cu Hukaung tlang in kawlram lei ah an rakra timi an pom mi a si. 

Cuticun Chi-an miphun in Tibetan-Burman chungin Mongoloid phun in a rami kan si tiah, "The Tribes of Burma - Luwis, A short history of Kuki-Lushai - C.A Soppitt, The Lushai-Kuki Clan- Lt.Col.J.Shakespear, The Chin Hill- Carry & H.N Tuck, The Structure Of Chin Society- F.K.Leman, The Orgin Of Chin - Dr.Aye Aye Ngun, Zo History- Dr Vum Sum hna nih an cohlan cio. 

Tuluk ram in a chuak miphun pi hi phun (4) kan um tiah British Encyclopedia ah an langhter. Cu hna cu Altaic, Ausro-Asiatic, Indo-Europe le Sino-Tibetan hna hi kan si tiah an langhter. 

Sino-Tibetan chungah Han Chinese, Hui Chinese, Miao-Yan, Tai le Tibet-Burma tiin kan i then rih. Tibet-Burma chungah hin Rakhine, Burma, Chin, Kachin, La-hu, Lisu, Lulu Mosu, Naga pawl kan i tel tiah an langhter.  

AD 700 hrawngah hman mi hlan thilri hna cu Mon Ywa, Sagaing, Chindwin tiva le Ayerwaddy an i tonnak hmun hrawngah  kum 1972 ah an rak hmuh. Cucu Chin miphun hna nih an rak hman tawn mi saki in ser mi zen rawnnaak le tlakum hna an rak hmuh. 

AD 750 hrawngah rak tial mi Lungca ah "Chin" timi an rak tial mi zong an rak hmuh. 

Chindwin kiangkap ii Chin timi min an rakhmannak hna pawl vialte nih Chindwin hmunhma hna cu Chin miphun hna kan rak umnak hmunhma an sinak an langhter. Chin Phaya, Chin Ywa, Chin Su, Chin Saing, Chin Kin Ywa hna cu nihin Sagaing Division chungah tampi hmuh khawh an si.

AD 800 hrawng Ava Kingdom a rawh hnu in AD 900 hrawngah, nihin Myanmar tiah kan timi ram chungah nawlngeihnak anmah tein a ngei mi miphun (3) an um ti a si. Cu hna cu chaklei ah Chin miphun, a lai ah Phyo minphun, thlanglei ah Mon miphun pawl an si. AD 1300 hrawngah Chin miphun hna cu Shan miphun hna ah an rak tuk hna caah tlangcung lei ah an hung zaam cio hna. Chin miphun hna tlangcung kan kainak nih Shan pawl nih Kalay ah an lak kum 1374 hnu ah a si lai tiah zumh a si. 

Tlangcung kan phak cio tikah Cimnuai ah a phan mi hna cu Zomi tiah an i au. Lailun ah a phan mi hna cu Lailun tiah an i au. Locom ah a phan mi hna cu Lushai (mizo) tiah an i au. 

Sihmanhsehlaw Zomi cheukhat hna nih a cunglei langhter mi a konglam (3) cungah hngat in Chin cu hlawt ii Zomi tiin rolhter ding an i tim. Abik in Dr. Vom Sum Suantak (Zo History) le Khup Za Go (Zo Chronicles) hna nih cu pathum cu an i lak mi a si. 

(1) Zomi hna nih Col.T.H Lewin nih kum 1871-72 ah "The generic name of the whole nation (Lushai) is Dzo" timi a rak hman tiah kan lak ahcun, "Zo" timi min cu tlangcung kan phan hnu ah an i sak min a sinak a langhter chinchin. Lushai hna tlangcung an kai hlan ii an min a langhter lo. Cucaah Zomi timi Chin min cu tanchunh tikah kum thong an tuanbia a rak i thlau.

(2) Kum 1783 ah Father Sangermano nih  "Beyond the point Negraglia, as far as Azen, and even farther there is a small chain of Mountain that divided Aracan and Casse from the Burmese. All mountain are inhabited by a nation called CHIEN. To the east of Chien Mountains between 20 degree 30 minutes and 21 degree 30 minutes north latitude, is a petty nation called Jo (Yaw). They are supposed to have been Chien" tiah a tial ,tiah an ti. 

Jo (Yaw) cu Zomi hna kong a si tiah an i lak. Cuti a si ahcun kum 1783 ah Zomi hna cu nelrawn ah an um rih tinak a si hnga. A taktak ahcun Father Sangermano nih Jo (Yaw) a timi hna cu nihin zongah Kawlpawl zong nih, Chin miphun zong nih Yaw tiah kan timi hna Kawlpawl kha an rak si ve. Tlangcung a um mi Zomi le Laimi hna he pehtlaihnak a um lem lo. 

(3) AD.826 Fan Cho nih Manshu: Book Of Southern Barbarian chungah "Chindwin kiangkap a um mi hna cu Zo a ti hna lo. Mino people tiah a ti hna. Sihmanhsehlaw Mino people pawl nih an bawile cu Shou an si tiah an langhter. Shou timi le Zo timi hi aa khat mi taktak maw an si timi zong a fiang lemlo.  

Shou cu Zo a si tiah kan ti ko hmanh ah. Shou Kingdom cu pennak min a si. Miphun min a si lo. Kawlram chung zong pennak tampi a um. Ava Kingdom, Taungngo Kindom, Innwah Kingdom, Hanthawadri Kingdom, Prome Kingdom etc..tampi an rak um. Shan, Mon, Burma hna zong nih Pagan miphun kan si an ti lo. Ava miphun kan si an ti lo. Prome miphun kan si an ti lo. Mino people (Mino cu minung tinak a si) hna nih Shou kingdom in kan si an ti zongah kum thong leng tuanbia nehnang vialte cu Chin timi in an taang ko. 

Tlang cung kan phak cio hnu lawngin Zo, Lai, Mara, Mizo, K'cho, Khumi etc.. kan um cio nak a si. Chin miphun hna nih a kihnak hmunhma cu Zoram kan si, a lumdeuhnak hmunhma cu Sim ram kan si. Nihin kan Chin map zoh tikah Chin ram hmunlai in chaklei a kihnak hmun ah a um vialte nih Zo timi an hman hna. Cucu a kihnak timi hmunram zoh in min i sak mi a si. Miphun hrinthlai minpi a si lo. 

Chanthar sining kan zoh than tikah Chin cu international names a si cang.  UNO biachahnak DPI/1316-03025 November 1992-9M ningin CHIN cu kan miphun min ah cohlan a si cang. Kum 2001 ah Unpresented Nation and People zong Chin timi min in chungtel sinak a hmu cang. 

Lai, Zo, Kuki, Mizo, Lushai, Mara, K'Cho, Khumi, Asho hna hi kan hlawt hna lai tinak a si lo.  Kan dihlak kan i hrawm khawh mi min a um ko ahcun, kan dihlak aa pehtlai mi kan ni sunglawi le kan caan sunglawi hna ah kanmah kan i auhnak min siloin, kan dihlak nih kan i hrawm khawh mi min cu kan hman awk a si timi hi a si. Mizei mibu hmanh nih kanmah le auhnak min in kan dihlak hrawmkhawh mi min cu kan rolhter awk a si lo. Ramkhel lei hriam bantuk ah kan hman awk a si lo, timi hi langhter ka duh mi a si. 
----------------------------------------------------------------------------------

CHIN or ZO ရွင္းလင္းခ်က္

Salai Ni Peng Ling

၁၁၊၀၂၊၂၀၁၆ခုနွစ္ (၀၁း၃၅ pm)

ခ်င္းလူမ်ဳိးသမိုင္း အက်ဥ္းခ်ဳပ္ျပန္ႀကည္႕လွ်င္ ခ်င္းတို႕ စတင္ေပါက္ဖြားရာ မူရင္းေဒသနွင့္ စပ္လ်ဥ္း၍ အယူအဆ အမ်ဳိးမ်ဳိးရိွခဲ့ႀကသည္။ တခ်ဳိ႕က ခ်င္လံုမွ စတင္ ေပါက္ဖြားဆင္း သက္လာခဲ့သည္ ဟူ၍၎၊ တခ်ဳိ႕က တရုတ္ျပည္ ခ်င္မင္းဆက္မွ ဆင္းသက္လာသည္ဟူ၍ ၎ ယူဆခဲ့ၾကသည္။ သို့ေသာ္လည္း သမိုင္းပါေမာကၡ လုစ္ Groden Luce၊ ေဒါက္တာသန္းထြန္း တို႕ကမူ အေရွ့ေတာင္အာရွသားတို့သည္ တိဗက္ျမန္မာအုပ္စုမွ ဆင္းသက္လာၾကျပီး တိဗက္ျမန္မာတို့မွာ တရုတ္ျပည္ရိွ ခီ်ယန္ Chi-an အႏြယ္၀င္ျဖစ္သည္ဟု ဆိုၾကသည္။ ခ်င္းတို့မွာ တိဗက္ ျမန္မာအႏြယ္ျဖစ္ေသာေၾကာင့္ ခ်င္းတို႕ မူရင္းေဒသမွာ ခီ်ယန္ (Chi-an)တို႕ ေနထိုင္ရာ တရုတ္ျပည္ ကန္စု Kansu ေဒသျဖစ္ခဲ့ သည္။ ဘီစီ (၂၀၀၀)ခန့္တြင္ တရုတ္ တို႕က မၾကာခဏ၀င္ေရာက္ က်ဴးေက်ာ္ တိုက္ခိုက္သျဖင့္ ေတာင္ဖက္သို႕ တျဖည္းျဖည္း ေရြ႕ေျပာင္း လာခဲ့ ၾကသည္။ တခ်ဳိ႕သည္ တိဗက္မွာ ေနထိုင္ၾကျပီး တခ်ဳိ႕မွာ ေရႊလီ ျမစ္၊ သံလြင္ျမစ္၊ ယူနန္ျပည္နယ္ မ်ားမွာ၎၊ တခ်ဳိ႕မွာဟူး ေကာင္း ေတာင္ၾကားမွ ျမန္မာျပည္သို့ ဆင္းသက္လာၾက သည္ဟု ဆိုၾကသည္။

ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားသည္ မြန္ဂိုလိြဳက္အႏြယ္၀င္မ်ား ျဖစ္ၾက ေၾကာင္းကို ေရွးေဟာင္းပစၥည္း အေမြအ နွစ္ရွာ ေဖြ ၾကသူမ်ားနွင့္ သမိုင္းသုေတသီမ်ား အဆိုအရ တင္ျပမည္ဆိုပါက စီလူ၀ီစ္ (Luwis)ေရး သားေသာ“The tribes of Burma” Burma research Journal No(4) စာအုပ္တြင္ ခ်င္းလူမို်းမ်ားသည္ မြန္ဂိုလိြဳက္အႏြယ္၀င္ မ်ားျဖစ္ေၾကာင္း၊ C.A Soppitt ေရးသားေသာ A short History of Kuki-Lushai စာအုပ္၊ Lt.col.J.Shakespear ေရးသားေသာ The lushai-Kuki Clan၊ Carry & H.N Tuck ေရးသားေသာ The Chin Hill ႏွင့္ F.K.Leman ေရးသားေသာ The strucrute of Chin society စာအုပ္မ်ားတြင္ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားသည္ တရုတ္ျပည္မွ ဆင္းသက္ လာၾကၿပီး တိဗက္ျမန္မာ အႏြယ္ဝင္မ်ားျဖစ္ ေၾကာင္း၊ ထို႕ျပင္ ခ်င္းအမ်ဳိးသား ထဲမွလည္း Pu Sing Khaw Khai ေရးသားေသာ “The Chin Their Name and Tradition စာအုပ္၊ (Central-CLCC Annual Magazine) စာအုပ္မွ ပါေမာကၡေဒါက္တာ ေအးေအးငြန္ ေရးသားေသာ ခ်င္းတို႕၏ မႈလဇာတိ ႏွင့္ မႈရင္းေဒသေဆာင္းပါး၊ Dr. Vum Son ေရးသားေသာ Zo History စာအုပ္ ႏွင့္ အျခားခ်င္းအမ်ဳိးသားေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားမွလည္း ခ်င္းလူမ်ဳိးတို႕သည္ တရုတ္ျပည္တိဗက္ေဒသမွ ဆင္းသက္လာၾကၿပီး မြန္ဂိုလိြဳက္ အႏြယ္ဝင္မ်ားျဖစ္ေၾကာင္း တညီတညြတ္တည္း လက္ခံၾကသည္။

ျဗိတိသွ်စြယ္စံုက်မ္းေဖာ္ျပခ်က္အရ တရုတ္ျပည္မွ ဆင္းသက္လာၾက သူမ်ားသည္ အုပ္စုေလးစုခဲြရာ အာလ္တိုက္ (Altaic) ေအာ္óတိ-အာရွတစ္ (Austro-Asiatic)၊ အင္-ယူရိုပီယန္ (Indo-Europe) နွင့္ ဆိုင္နို တိဗက္တန္ (Sino-Tibetan)မ်ားျဖစ္ၾကသည္။ ဆိုင္နိုတိဗက္တန္ အုပ္စုတြင္း၌ ဟန္-ခ်ဳိင္းနစ္ (Han-Chinese)၊ ဟီြ-ခ်ဳိင္းနစ္ (Hui-Chinese)၊ မယို-ရန္ (Miao-Yan)၊ ထိုင္း (Tai)၊ တိဗက္-ျမန္မာ (Tibet-Burma) ဟူ၍ ျပန္လည္ စိတ္ျဖာဆင္းသက္လာ ၾကသည္။ ျမန္မာ့သမိုင္းအဆုိအရ Tibeto-Burma အုပ္စု တြင္ ရခိုင္၊ ဗမာ၊ ခ်င္း၊ ကခ်င္၊ လားဟူ၊ လီဆူး၊ လိုလို မိုဆို၊ နာဂတို႕ပါ၀င္ၾကသည္။ ၁၉၅၅ ခုနွစ္ အင္း၀ၿမဳိ႕သို့ အဂၤလိပ္ သံတမန္ၾကီး၏ အတြင္း၀န္အျဖစ္ လိုက္ပါလာ ေသာ ကပၸတိန္ ယူလီကမူ ခ်င္းႏွင့္လူရႈိင္းလူမ်ဳိးမ်ားသည္ အင္ဒိုခ်ဳိင္းနား အႏြယ္၀င္ မ်ားျဖစ္ၾကျပီး ကူကီး၊ နာဂ၊ ခ်င္းအႏြယ္၀င္ မ်ားျဖစ္ ၾကေၾကာင္း သိရိွရသည္ဟု ေရးသားထားပါသည္။

ေအဒီ (၇၀၀)ခန့္တြင္ မံုရြာၿမဳိ႕၊ စစ္ကိုင္းၿမဳိ႕၊ ခ်င္းတြင္းျမစ္နွင့္ ဧရာ၀တီျမစ္ဆံုရာေဒသသို့ ေရာက္ရိွေနထိုင္ လာၾကသည္ကို ေရွးေဟာင္းယဥ္ေက်းမႈ အေမြအနွစ္ရွာေဖြသူမ်ားက ၁၉၇၂ ခုနွစ္တြင္ မံုရြာၿမဳိ႕အနီး၌ တူးေဖာ္ ရရိွေသာ ခ်င္းအမ်ဳိးသားမ်ား အသံုးအေဆာင္ျဖစ္သည့္ ေျပာင္ခိုင္ျဖင့္ ျပဳလုပ္ထားေသာ ယမ္းဗူးနွင့္ ေျမအိုး အပိုင္းအစမ်ား ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္၎၊ ေအဒီ(၇၅၀)ခန့္က ပုဂံေခတ္ေက်ာက္စာမ်ားတြင္ “ခ်င္း” ဟူ ေသာ အသံုးအႏႈန္း သံုးစဲြခဲ့ျခင္း ကို ေထာက္ရႈ၍၎၊ ခ်င္းတြင္းျမစ္ဟူေသာ အေခၚအေ၀ၚသည္ပင္လွ်င္ ခ်င္းအမ်ဳိးသားမ်ား ေနထိုင္ၾကျခင္းေၾကာင့္သာ ခ်င္းတြင္းျမစ္ဟု အမည္တြင္ ခဲ့ျခင္းျဖစ္ႏုိင္သည္။ ခ်င္းတြင္းခ်ဳိင့္၀ွမ္းတြင္ ခ်င္းဘုရား၊ ခ်င္းရြာ၊ ခ်င္းစု(ယေန႕စစ္ကိုင္း)စသျဖင့္ ယေန့တိုင္ ေတြ႕ရိွနိုင္ ပါသည္။

ေအဒီ(၈၀၀)သေရေခတၱရာၿမဳိ႕ ပ်က္သုန္းျပီးသည့္ေနာက္ ေအဒီ (၉၀၀)၌ လက္ရိွျမန္မာျပည္အတြင္း တန္ခိုး ၾသဇာၾကီးေသာ လူမ်ဳိးသံုးမ်ဳိးတို႕မွာ ္အထက္ပိုင္းတြင္ ခ်င္းလူမို်း၊ အလယ္ပိုင္းတြင္ ပ်ဴလူမ်ဳိ႕နွင့္ ေအာက္ပိုင္း ပဲခူးေဒသတြင္ မြန္လူမ်ဳိးတို့ျဖစ္ၾကသည္။ ထို့ျပင္ ေအဒီ (၈၀၀-၈၅၀)ခန့္တြင္ ခ်င္းလူမ်ဳိးတခ်ဳိ႕တုိ႕သည္ ကေဘာ္ေဒသသို့ ေျပာင္းေရြ႕ ခဲ့ၾကသည္။ ေအဒီ(၁၃)ရာစုတြင္ ရွမ္းလူမ်ဳိးမ်ား ၀င္ေရာက္က်ဴးေက်ာ္ လာသျဖင့္ အေနာက္ဖက္ ေတာင္တန္းေဒသသို့ တက၍ ေျပာင္းေရြ႕အေျခခ်ခဲ့ႀကသည္။ ခ်င္းတို႕သည္ ရွမ္းတို့က ၁၃၇၄ခုနွစ္တြင္ ကေလးၿမဳိ႕ကို တည္ေထာင္ျပီးေနာက္ပိုင္း မွသာ ခ်င္းေတာင္သို့ အေျခခ်ေနထိုင္လာႀကသည္။ ခ်င္းပညာရွင္မ်ား၏ အဆိုအရ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားသည္ ခ်င္းျပည္ကို အေျခခ်ေနထိုင္ခဲ့ၾကရာတြင္ က်င္ေႏြး(Ciin Nuai)ေဒသတြင္ ေနထိုင္ၾကသူမ်ား ကို ဇိုမီး၊ လိုင္လြန္ ေနထိုင္ၾကသူမ်ားကို လိုင္မီး၊ လိုကြ်မ္း (Lo Com) ေဒသတြင္ ေနထိုင္သူမ်ားမွာ မီဇိုမ်ဳိးႏြယ္စု မ်ား ျဖစ္လာၾက သည္။

သုိ႕ေသာ္ ယေန႕ အဘယ္ေႀကာင့္ ဇုိမီးမ်ဳိးႏြယ္စုမ်ား ခ်င္းမဟုတ္ေႀကာင္း အတင္းျငင္းဆန္ေနႀကပါသည္။

ခ်င္းသမုိင္းကုိ ျပန္ႀကည္႕ပါက ဇုိမီး နာမည္သည္ ခ်င္းေတာင္ေပၚေရာက္ျပီးမွ ျဖစ္တည္ခဲ့ေသာ မ်ဳိးႏြယ္စုနာမည္သာျဖစ္ပါသည္။
Dr Vom Sum Suantak ( Zo History) နွင့္ Khup Za Go (Zo Chronicles) တုိ႕က ဇုိမီး နာမည္ သမုိင္းအေႀကာင္းကုိ -

(၁) Lushei Hill မွာ ပထမဦးဆုးံ ေရာက္ရွိခဲ့ေသာ အဂၤလိပ္ Officer Col. T.H Lewin (1871-72) ေလာက္မွာ ေရးသားခဲ့ေသာ " The generic name of the whole nation (Lushei Hill) is Dzo" ကုိ ကုိးကားႀကသည္။ ဒီသမုိင္းက ဇုိ ဆုိသည္ နာမည္သည္ ေတာင္ေပၚေရာက္ျပီးမွ ျဖစ္တည္ခဲ့ေသာ မ်ဳိးႏြယ္စု နာမည္ျဖစ္သက္ေသထူထားပါသည္။ Lushei ေတာင္မွ မီဇုိရမ္း ေရာက္ရွိေနခဲ့ႀကျပီးျဖစ္ပါသည္။ ေတာင္ေပၚမေရာက္ခင္၊ လူရွုိင္းေတာင္တန္း မေရာက္ခင္ နာမည္ကုိ ေဖာ္ျပထားခဲ့ျခင္းမရွိခဲ့ပါ။ ေတာင္ေရာက္ျပီးမွ သုးံစြဲခဲ့ေသာ နာမည္ကုိ ေဖာ္ညြန္းခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါသည္။

(၂) ၁၇၈၃ ခုနွစ္မွာ Father Sangermano က "Beyond the point Negraglia, as far as Azen, and even farther there is a small chain of Mountain that divided Aracan and Casse from the Burmese. All mountain are inhabited by a nation called CHIEN. To the east of Chien Mountains between 20 degree 30 minutes and 21 degree 30 minutes north latitude, is a petty nation called Jo (Yaw). They are supposed to have been Chien" လုိ႕ ေရးသားထားခဲ့ေသာ Jo (Yaw) ကုိ Zomi မ်ားအေႀကာင္းလုိ႕ ခံယူထားႀကသည္။ Father Sangermano ေဖာ္ျပခဲ့ေသာ Jo (Yaw) နာမည္ကုိ ဇုိမီးမ်ားက ငါတုိ႕အေႀကာင္းေရးသားထားသည္ဟု ခံယူခဲ့ပါက ၁၇၈၃ ခုနွစ္အထိ ဇုိမီးမ်ားသည္ ေတာင္ မတက္ေသးပဲ ေယာလူမ်ဳိးေတြနွင့္ အတူေနထုိင္ခဲ့သည္ဟု ယူဆလုိ႕ရမွာျဖစ္ပါသည္။ တကယ္ေတာ့ ေယာလူမ်ဳိးနွင့္ ဇုိမ်ဳိးမ်ား ဘာမွ မသက္ဆုိင္ပါ။ေယာလူမ်ုိး ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားနွင့္ ဗမာလူမ်ဳိးမ်ားႀကားမွာရွိေသာ လူမ်ဳိးမ်ားသာျဖစ္ႀကပါသည္။

(၃) AD. 826 ခန္႕က Tang Dynasty (AD618-906) မွ သံတမန္ တစ္ဦး ျဖစ္တဲ့ Fan Cho'၏ {The Manshu: Book Of Southern Barbarian} ထဲမွာ "ခ်င္းတြင္းျမစ္၀ွမ္း တစ္ေလ်ွာက္မွာ ဇုိလူမ်ဳိးမ်ား ေနထုိင္ခဲ့ႀကသည္ဟု ေတြ႕ရွိခဲ့ႀကသည္ဟုေရးသားခဲ့ေႀကာင္း ဇုိမီးမ်ား က ခံယူႀကသည္။ သုိ႕ေသာ္ မူရင္း Fan Cho'၏ ေရးသားပုံကုိ ျပန္ႀကည္႕ပါက ဇုိဆုိတဲ့ စကား တစ္လုးံ တစ္ပါဒ မွ မပါခဲ့ပါ။ သူက "The Mino people" လုိ႕ေရးသားခဲ့ပါသည္။ Mino သည္ လူမ်ဳိးနာမည္ မဟုတ္ပဲ တရုတ္မ်ားက ခ်ုင္းတြင္းျမစ္ကုိ Mino လုိ႕ေခၚႀကျခင္းျဖစ္ပါေႀကာင္း လည္း Dr Vum Son က ပင္ ရွင္းလင္းထားပါသည္။ ခ်င္းတြင္းမွာ ေနထုိင္ခဲ့ႀကေသာ လူမ်ဳိးမ်ားကုိ Mino people လုိ႕ ေရးသားခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါသည္။ သုိ႕ေသာ္ အဘယ္ေႀကာင့္ အတင္း ဇုိလုိ႕ လိမ္လည္ ေရးသားခဲ့သည္ကုိမူ မသိနုိင္ပါ။ ခ်င္းမ်ားေနထုိင္ရာေနျဖစ္လုိ႕ ခ်င္းတြင္းျဖစ္ခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါသည္။ စစ္ကုိင္းတုိင္း Sibani ရြာ မွ နွစ္မုိင္းအကြာအေ၀း၊ မုံရြာမွ မလွမ္းမကမ္းေနရာမွာ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ား စုိက္ထူထားေသာ္ ေက်ာက္တုိင္းရွိခဲ့သည္။ အျမင့္ ေပ ၁၃ ျမင့္ပါသည္။ ဗမာလူမ်ဳိးမ်ား ခ်င္းဘုရားလုိ႕ေခၚႀကပါသည္။ Sathung ရြာ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားကုိ မင္းႀကီးေက်ာ္ေစာက တုိက္ခဲ့သကၠရာဇ္မ်ားကုိ ေရးထားျပီး ေက်ာက္တုိင္ စုိက္ထူခဲ့ႀကပါသည္။ စစ္ကုိင္း တံတား အနီးတစ္၀ုိက္မွာ ခ်င္းရြာလည္း ရွိခဲ့ပါသည္။ စစ္ကုိင္းျမဳိ႕ထဲမွာလည္း ခ်င္းစု ဆုိသည္႕ ေနရာရွိခဲ့ပါသည္။ သမုိင္းကုိ ႀကည္႕ပါက ဇုိမီး၊ ဇုိ၊ ကုိ ေတြ႕မွာ မဟုတ္ပါ။

အထက္ေဖာ္ျပခဲ့ေသာ အခ်က္သုးံခ်က္မ်ားကုိ ေခတ္သစ္ ဇုိမီး တစ္ခ်ဳိ႕ေတြက ကုိးကားခဲ့ႀကသည္။

ဇုိဆုိသည္႕ စကားကုိ ခ်င္း လူမ်ဳိးမ်ားက ပုိျပီး ေအးခဲတဲ့ ေတာင္တန္းေနရာေဒသကုိ ေခၚေ၀ၚခဲ့ႀကျခင္းျဖစ္ပါသည္။ (Cold, wet and hill place is called ZO in the Chin term). ပုိျပီးေတာ့ ေႏြးတဲ့ ေဒသ၊ ပုိနိမ့္တဲ့ ေနရာေဒသကုိ ဆဲမ္လုိ႕ေခၚေ၀ၚခဲ့ႀကပါသည္။ (Warmer, Lower valleys is called Shim in the Chin term). ခ်င္းျပည္နယ္ ေျမပုံကုိ ျပန္ႀကည္႕ပါက ေျမာက္ မွ မီဇုိရမ္းအထိ၊ ခ်င္းျပည္နယ္ အလယ္ပုိင္းတစ္ခ်ဳိ႕ေနရာေဒသမ်ားမွာ ဇုိ (zo) ဆုိသည္႕ စကားကုိ အသုးံျပဳႀကတာေတြ႕ျမင္နုိင္မွာျဖစ္ပါသည္။ ဒါကုိ ေလ့လာျခင္းအားျဖင့္ ဇုိ (zo) သည္ ေနရာေဒသအားျဖင့္ ျဖစ္ေပၚလာခဲ့ေသာ စကားျဖစ္ေႀကာင္း ေတြ႕ျမင္ရမွာျဖစ္ပါသည္။

အထင္းရွားဆုးံသမုိင္းက ခ်င္းမ်ဳိးမ်ားအားလုးံ ေတာင္ေပၚမေရာက္ခင္မွာ ခ်င္းလူမ်ဳိးအျဖစ္သာ နွစ္ေပါင္းမ်ားစြာေသာ သမုိင္းကုိ ျဖတ္ေက်ာ္ရျခင္းျဖစ္ပါသည္။ ေတာင္ေပၚေဒသေရာက္ရွိျပီးတဲ့ေနာက္ပုိင္းမွသာ နာမည္အသီးသီးနွင့္ ကုိယ့္မ်ဳိးႏြယ္စုအလုိက္ ေနထုိင္လာခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါသည္။ ၁၅၀၀ ခုနွစ္ နွင့္ ၁၆၀၀ ခုနွစ္ေလာက္ မွာ မ်ဳိးႏြယ္စုမ်ားအႀကား စစ္တုိက္မူေတြရွိလာခဲ့ပါတယ္။ ၁၃၀၀ ခန္႕မွာ အဂၤလိပ္ေတြ ေရာက္ရွိမခင္အခ်ိန္ထိ ကုိယ့္ မ်ဳိးႏြယ္စု နာမည္မ်ားနွင့္ ရွင္သန္ေနထုိင္ခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါသည္။ အဂၤလိမ္မ်ား ေရာက္ရွိခဲ့ျပီး လူမ်ဳိးနာမည္ အသီးသီး ရွိေသာ ခ်င္းမ်ဳိးမ်ား၏ သမုိင္းအေႀကာင္းအရာမ်ားကုိ အေထာက္အထားမ်ားနွင့္ အတူ အားလုးံ ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားျဖစ္ေႀကာင္း သက္ေသနွင့္အတူ သုးံစြဲခဲ့ႀကျခင္းျဖစ္ပါသည္။ အဂၤလိပ္က တစ္ခ်ဳိ႕ဇုိမီးေတြေျပာသလုိ က်ြန္ နာမည္အျဖစ္ ေပးထားခဲ့ျခင္းမဟုတ္ပါ။

ခ်င္းဆုိသည္႕ နာမည္သည္ U.N.O၏ ဆုးံျဖတ္ခ်က္ DPI/1316-03025 November 1992-9M အရ လူမ်ဳိးတစ္မ်ဳိးအျဖစ္ ကမၻာက အသိအမွတ္ျပဳခဲ့ျပီ ျဖစ္ပါသည္။ ထုိ႕ျပင္ ၂၀၀၁ခုနွစ္မွာ “Unpresented Nation and People Organization” အဖြဲ႕၀င္ျဖစ္ခဲ့ျပီး ျဖစ္ပါသည္။ က်ြန္ေတာ္တုိ႕က ခ်င္းလူမ်ဳိးမ်ားအားလုးံ ကုိယ္စားျပဳတဲ့ နာမည္ အသီးသီးရွိခဲ့ႀကပါသည္။ ဇုိ၊ လုိင္၊ မာရွုိ၊ အရွဳိ၊ မီဇုိ နွင့္ ခ်ဳိး စသည္ျဖင့္ ရွိခဲ့ႀကပါသည္။ သုိ႕ေသာ္ ခ်င္းအမ်ဳိးသားေန႕က ခ်င္းအမ်ဳိးသားစိတ္ဓါတ္ကုိ ေမြးဖြားေပးခဲ့ပါသည္။ နုိင္ငံသိ၊ ကမၻာသိ ခ်င္းလူမ်ဳိးျဖစ္ခဲ့ႀကျပီျဖစ္ပါသည္။ ဒါေႀကာင့္ ခ်င္းအမ်ဳိးသားေန႕အစား ဇုိမီး အမ်ဳးိသားေန႕သုးံစြဲျခင္းသည္ အေျခအျမစ္မရွိေသာ သမုိင္းအေပၚမွာ ရပ္တည္ခဲ့ျခင္းျဖစ္ပါသည္။ တစ္နည္းအားျဖင့္ သမုိင္း လိမ္လည္ျခင္းျဖစ္ပါသည္။ သမုိင္းဆုိတာ ဆုိးသည္ျဖစ္ေစ၊ ေကာင္းသည္ျဖစ္၊ အမွန္ကုိ အမွန္တုိင္း လက္ခံရမွာျဖစ္ပါသည္။ သမုိင္းဆုိတာ ျပန္ျပင္လုိ႕မရပါဘူးံ။ ပုိေကာင္းေအာင္ ဆက္လက္ ေ၇းသားဖုိ႕ပဲလုိပါသည္။